9-10. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] นวมทสเมสูติ สุตฺตทฺวยํ สเหว อุทฺธฏํ, ทฺวีสุปิ อตฺถวณฺณนาย สริกฺขภาวโตฯ นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ สติปิ สทฺทตฺถโต เภเท ‘‘อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตายา’’ติ วตฺวาปิ ปหายกธมฺมเภเทน ปน ลพฺภเตว เภทมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย’’ติ เอตฺตาวตาฯ วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา วิปสฺสนากิจฺจสฺส ปริโยสาเนนฯ ราคกฺขยาติ วุฏฺฐานคามินิปริโยสานาย วิปสฺสนาย ราคสฺส เขปิตตฺตาฯ อนนฺตรํ อุปฺปนฺเนน อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวเสน นนฺทิกฺขโยติฯ เตนาห ‘‘อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ อนนฺตรํ ปน อุปฺปนฺเนน อริยผเลน ปฏิปสฺสทฺธิวเสน นนฺทิราคกฺขยา สพฺพํ สํกิเลสโต จิตฺตํ วิมุจฺจตีติฯ เตนาห ‘‘ผลํ ทสฺสิต’’นฺติฯ

นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อตฺตทีปวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. อุปยวคฺโค

1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุเปตีติ อุปโยฯ กถมุเปติ? ตณฺหามานาทิวเสนาติ อาห ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสนา’’ติฯ กถมิทํ ลพฺภตีติ? ‘‘อวิมุตฺโต’’ติ วจนโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน หิ พทฺโธ, กิํ อุเปตีติ อาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ’’ติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ตถา อุเปตสฺส อภาวโตฯ โก ปนุเปตีติ? ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อุปคมสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญาณนฺติ อกุสลกมฺมวิญฺญาณเมวาติ วทนฺติฯ ชวาเปตฺวาติ คหิตชวํ กตฺวาฯ ยถา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ สมตฺถํ, เอวํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติอาทิฯ อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว ‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี’’ติ คาถาย วิสฺสชฺชเนฯ กมฺมนิมิตฺตาทิวเสน ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วเสน โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา น โหติ สราคกาเล วิย อนุปฏฺฐานโต ฯ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อนภิสงฺขริตฺวาติ อนุปฺปาเทตฺวา ปจฺจยฆาเตนฯ

อุปยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. พีชสุตฺตวณฺณนา

[54] พีชชาตานีติ ชาต-สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ อาห ‘‘พีชานี’’ติฯ วจนฺติ เสตวจํฯ อชฺชุกนฺติ ตจฺฉกํฯ ผณิชฺชกํ ตุลสิฯ อภินฺนานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ พีชตฺถายาติ พีชกิจฺจายฯ น อุปกปฺปตีติ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติฯ น ปาปิตานีติ ปูติตํ น อุปคตานิฯ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิฯ อารมฺมณคฺคหณวเสน วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณภาววเสนฯ สิเนหนฏฺเฐนาติ ตณฺหายนวเสน สินิทฺธตาปาทเนน, ยโต ‘‘นนฺทูปเสจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ วิโรปิตํ ตํ กมฺมวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิองฺกุรุปฺปาทนสมตฺถํ โหติฯ สปฺปจฺจยนฺติ อวิชฺชาอโยนิโสนมนสิการาทิปจฺจเยหิ สปฺปจฺจยํฯ วิรุหติ วิปากสนฺตานุปฺปาทนสมตฺโถ หุตฺวาฯ

พีชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุทานสุตฺตวณฺณนา

[55] อุทานํ อุทาหรีติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ เอส วุตฺตปฺปกาโร อุทาหาโรฯ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, ทานเมว อุปนิสฺสโย ทานูปนิสฺสโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ ทานูปนิสฺสโย อนฺนาทิวตฺถูสุ พลวาติ พลวภาเวน โหติ, ตสฺมา อุปนิสฺสยพหุโล กามราคปฺปหาเนเนว กตปริจยตฺตา วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผลํ ปาปุณาติ, ตถา สุวิสุทฺธสีลูปนิสฺสโย กามโทสชิคุจฺฉเนนฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิเม ทฺเว อุปนิสฺสยา ทุพฺพลาติ วุตฺตา ? วิชฺชูปมญฺญาณสฺเสว ปจฺจยภาวโตฯ โสปิ ภาวนูปนิสฺสยสหายลาเภเนว, น เกวลํฯ ภาวนา ปน ปฏิเวธสฺส วิเสสเหตุภาวโต พลวา อุปนิสฺสโยฯ ตถา หิ สา วชิรูปมญาณสฺส วิเสสปจฺจโยฯ เตนาห ‘‘ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปตี’’ติฯ

โสติ มิลกตฺเถโรฯ วิหารนฺติ วสนฏฺฐานํฯ วิหารปจฺจนฺเต หิ ปณฺณสาลาย เถโร วิหรติฯ อุปฏฺฐาติ เอกลกฺขเณนฯ กูฏโคโณ วิย คมนวีถิํฯ ตตฺถาติ อลฺลกฏฺฐราสิมฺหิฯ อุทกมณิกานนฺติ อุทกเถวานํฯ

อตฺตนิเยว อุปเนสิ อุทานกถาย วุตฺตธมฺมานํ ปริปุณฺณานํ อตฺตนิ สํวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐานวตา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ มิลกตฺเถโร สิกฺขาย คารโว สปฺปติสฺโส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิสุทฺธสีโล หุตฺวา ฐิโต, ตสฺมา ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา อุทาเนนฺโต ‘‘โน จสฺสํ…เป.… สญฺโญชนานี’’ติฯ

สเจ อหํ น ภเวยฺยนฺติ ยทิ อหํ นาม โกจิ น ภเวยฺยํ ตาทิสสฺส อหํสทฺทวจนียสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อภาวโตฯ ตโต เอว มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยตสฺส จ ปภงฺคุภาเวน อนวฏฺฐิตภาวโตฯ เอวํ อตฺตุทฺเทสิกภาเวน ปททฺวยสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ กมฺมผลวเสน วตฺตุํ ‘‘สเจ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน สุญฺญตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจนฺโตติ เอทิสํ อธิมุตฺติํ ปวตฺเตนฺโตฯ วิภวิสฺสตีติ วินสฺสิสฺสติฯ วิภโว หิ วินาโสฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ วิภวทสฺสนํ วิภโวติ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภวทสฺสเนนา’’ติฯ วิภวทสฺสนํ นาม อจฺจนฺตาย วินาสสฺส ทสฺสนํฯ ตนฺติ อริยมคฺคํฯ สามญฺญโชตนา เหสา วิเสสนิฏฺฐา โหตีติ ตติยมคฺควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุปริ มคฺคผลนฺติ อคฺคมคฺคผลํฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชาติยา อนฺตรนฺติ อนนฺตรา, อนนฺตรา วิปสฺสนา มคฺคสฺสฯ โคตฺรภู ปน อนุโลมวีถิปริยาปนฺนตฺตา วิปสฺสนาคติกํ วา สิยา, นิพฺพานารมฺมณตฺตา มคฺคคติกํ วาติ น เตน มคฺโค อนฺตริโก นาม โหติฯ

เตนาห ‘‘วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นามา’’ติ ฯ ผลํ ปน นิพฺพานารมฺมณตฺตา กิเลสานํ ปชหนวเสน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรภาวโต จ กมฺมมคฺคคติกเมว, กุสลวิปากภาเวน ปน เนสํ อตฺโถ ปเภโทติ วิปสฺสนาย ผลสฺส สิยา อนนฺตรตาติ วุตฺตํ ‘‘ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามา’’ติฯ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปน อคฺคมคฺเค วุจฺจมาเน วิปสฺสนานํ อาสนฺนตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตสิตาเยติ น ตสิตพฺเพ ตาสํ อนาปชฺชิตพฺเพฯ ตาโสติ ตาสเหตุ ‘‘ตสติ เอตสฺมา’’ติ กตฺวาฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ติลกฺขณาหตนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยลกฺขิตํฯ มนมฺหิ นฏฺโฐติ อีสกํ นฏฺโฐมฺหิ, ตโต ปรมฺปิ ตตฺเถว ฐตฺวา กิญฺจิ อปูริตตฺตา เอว มุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น ตาโส นาม โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กลฺยาณปุถุชฺชโน หิ ภยตุปฏฺฐานญาเณน ‘‘สภยา สงฺขารา’’ติ วิปสฺสนฺโต น อุตฺตสติฯ

อุทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนาติ ปจฺเจกกฺขนฺเธสุ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ สกลภูตุปาทารูปํ กุจฺฉิตภาวโต ตตฺถ จ ตุจฺฉวิปลฺลาสตาย ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน อญฺญาสิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ อาหารวเสน รูปกายสฺส หานิวุทฺธาทีนํ ปากฏภาวโต วิเสสปจฺจยโต จ ตสฺส ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺขสมุทยกถา นาม วฏฺฏกถาติ ‘‘สจฺฉนฺทราโค’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ฉนฺทราคคฺคหเณน จ อุปาทานกมฺมาวิชฺชาปิ คหิตา เอวฯ ปฏิปนฺนา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วตฺตมานกาลปฺปโยโค เหส ยถา ‘‘กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติฯ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐํ ลภนฺติฯ เกวลิโนติ อิธ วิมุตฺติคุเณน ปาริปูรีติ อาห ‘‘สกลิโน กตสพฺพกิจฺจา’’ติฯ เยน เตติ เยน อวสิฏฺเฐน เต อเสกฺเข ปญฺญาเปนฺตา ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ เสกฺขานํ วิย นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ วฏฺฏนฺติ การณํ วฏฺฏนฏฺเฐน ผลสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนฯ อเสกฺขภูมิวาโรติ อเสกฺขภูมิปฺปวตฺติฯ

อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] สตฺตสุ โอกาเสสูติ รูปปชานนาทีสุ สตฺตสุ โอกาเสสุฯ วุสิตวาโสติ วุสิตอริยวาโสฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ อุทฺเทเสฯ เสสํ นาม อิธ วุตฺตาวเสสํฯ วุตฺตนเยนาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อุสฺสทนนฺทิยนฺติ อุสฺสนฺนคุณวโต โตสนํ สมฺโมทาปนํฯ คุณกิตฺตเนน ปโลภนียํ เสกฺขกลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปสาทุปฺปาทเนนฯ อิทานิ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺตาวตาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตสุ ฐาเนสุ โกสลฺลทีปเนน เอตฺตเกน เทสนากฺกเมนฯ ตนฺติ อารมฺมณํฯ ธาตุอาทิมตฺตเมวาติ ธาตายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทมตฺตเมวฯ อิเมสุ ธมฺเมสูติ อิเมสุ ชาตาทีสุฯ กมฺมํ กตฺวาติ สมฺมสนกมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตฏฺฐานโกสลฺลปวตฺติยา ปเภเทน วิภชิตฺวา ‘‘ติวิธูปปริกฺขี’’ติ ทสฺเสติ ธมฺมราชาฯ

สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[58] อธิกํ สวิเสสํ ปยสติ ปยุญฺชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, วิสิฏฺฐปโยโคฯ เตนาห ‘‘อธิกปโยโค’’ติฯ อิมญฺหิ มคฺคนฺติ อฏฺฐงฺคิกํ อริยมคฺคมาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อวตฺตมานฏฺเฐนาติ พุทฺธุปฺปาทโต ปุพฺเพ น วตฺตมานภาเวนฯ มคฺคํ ชานาตีติ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สปุพฺพภาคํ สสมฺภารวิสยํ สผลํ สอุทฺรยํ อริยํ มคฺคํ ชานาติ อวพุชฺฌตีติ มคฺคญฺญูฯ วิทิตนฺติ อญฺเญสมฺปิ ญาตํ ปฏิลทฺธํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปากฏํ อกาสิ, ตถา กตฺวา เทเสสิฯ อมคฺเค ปริวชฺชเนน มคฺเค ปฏิปตฺตีติ ตสฺส มคฺคกุสลตา วิย อมคฺคกุสลตาปิ อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโท’’ติฯ อหํ ปฐมํ คโตติ อหํ ปฐมมคฺเคน สมนฺนาคโตฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[59] ปุราณุปฏฺฐาเกติ ปุพฺเพ ปธานปทหนกาเล อุปฏฺฐากภูเตฯ ‘‘อวสวตฺตนฏฺเฐน อสฺสามิกฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน อตฺตปฏิกฺเขปฏฺเฐนา’’ติ เอวํ ปุพฺเพ วุตฺเตหิฯ เอตฺตเกน ฐาเนนาติ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’’ติ เอตฺตเกน สุตฺตปเทเสนฯ อกถิตสฺเสว กถนํ อุตฺตรํ, น กถิตสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘ตานิ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ สโมธาเนตฺวาติ สมฺปิณฺฑิตฺวาฯ วิตฺถารกถาติ วิตฺถารโต อฏฺฐกถาฯ อนตฺตลกฺขณเมวาติ ตพฺพหุลตาย ตปฺปธานตาย จ วุตฺตํฯ อนิจฺจตาทีนมฺปิ หิ ตตฺถ ตํทีปนตฺถเมว วุตฺตตฺตา ตเทว เชฏฺฐํ ปธานํ ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยโตฯ

อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[60] เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ปทานิ วุตฺตนยาเนว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยถา สราโค เหตุ ปจฺจโย สํกิเลสาย, เอวํ สวิปสฺสโน มคฺโค เหตุ ปจฺจโย จ วิสุทฺธิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มหาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[61] เอกาทสหีติ ราคาทีหิ อุปายาสปริโยสาเนหิ เอกาทสหิ สนฺตาปนฏฺเฐน อคฺคีหิฯ ทฺวีสูติ อฏฺฐมนวเมสุฯ ทุกฺขลกฺขณเมวาติ ตพฺพหุลตาย ตปฺปธานตาย จ วุตฺตํฯ

อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา

[62] นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถาติ ปถ-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมาห ยถา ‘‘พีชานิเยว พีชชาตานี’’ติฯ นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ ปถา จ อตฺถานุรูปภาวโต ฯ ตีณิปีติ นิรุตฺติอธิวจนปญฺญตฺติปถปทานิฯ ตถา หิ ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทินา นีหริตฺวา วจนํ นิรุตฺติ, ‘‘สิรีวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทินา วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตํ อธิวจนํ, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติอาทินา ตํตํปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺติฯ อถ วา ตํตํอตฺถปฺปกาสเนน นิจฺฉิตํ, นิยตํ วา วจนํ นิรุตฺติฯ อธิ-สทฺโท อุปริภาเค, อุปริ วจนํ อธิวจนํฯ กสฺส อุปริ? ปกาเสตพฺพสฺส อตฺถสฺสาติ ปากโฏยมตฺโถฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํฯ เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ อตฺถสฺส ปญฺญาปนตฺเถน ปญฺญตฺตีติ เอวํ นิรุตฺติอาทิปทานํ สพฺพวจเนสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญถา ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทิปฺปกาเรน นิทฺธารณวจนานํเยว นิรุตฺติตา, สิริวฑฺฒกธนวฑฺฒกปการานเมว อภิลาปนํ อธิวจนตาฯ ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติ เอวํปการานเมว เอกเมว อตฺถํ เตน เตน ปกาเรน ญาเปนฺตานํ วจนานํ ปญฺญตฺติตา จ อาปชฺเชยฺยฯ อสํกิณฺณาติ น สํกิณฺณาฯ เตนาห ‘‘อวิชหิตา…เป.… อฉฑฺฑิตา’’ติฯ น สํกียนฺตีติ น สํกิรียนฺติ, น สํกียิสฺสนฺติ น สํกิรียิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิกุฏฺฐาติ น ปฏิกฺขิตฺตาฯ ยสฺมา ภงฺคํ อติกฺกนฺตํ อุปฺปาทาทิ อติกฺกนฺตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภงฺคเมวา’’ติฯ ยสฺมา เทสนฺตรํ สงฺกนฺโตปิ อติกฺกนฺตนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตทาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ วิปริณมนฺติ วินาสํ อาปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณตนฺติ…เป.… นฏฺฐ’’นฺติฯ อปากฏีภูตํ อชาตตฺตา เอวฯ

วสภณโคตฺตตาย วสฺสภญฺญาฯ มูลทิฏฺฐิคติกาติ มูลภูตา ทิฏฺฐิคติกา, อิมสฺมิํ กปฺเป สพฺพปฐมํ ตาทิสทิฏฺฐิสมุปฺปาทกาฯ

ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺสาติ อเหตุวาทปฏิสํยุตฺตคนฺถํ อุคฺคเหตฺวา ปริยาปุณิตฺวา ตทตฺถํ วีมํสนฺตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, ‘‘นตฺถิ เหตู’’ติอาทิวเสน อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺฐิเต จิรกาลปริจเยน ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยา ตถาคหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมาทิยมานา มิจฺฉาวายามูปตฺถมฺภิตา อตํสภาวํ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาสตีติ ลทฺธนามา ตํลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺฐติฯ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมิํ อารมฺมเณ อธิฏฺฐิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย จิตฺตํ เอกคฺคตํ อปฺปิตํ วิย โหติ มิจฺฉาสมาธินาฯ โสปิ หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส ฐาเน สมาธานปติรูปกิจฺจกโร โหติเยว วาลวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติฯ ตตฺถ ปฐเม สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม ปน ชวเน สมฺปตฺเต อเตกิจฺโฉ โหติฯ เตนาห ‘‘อสฺสาเทนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อิเมสุปีติ ทฺวีสุปิ ฐาเนสุฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘ยเทตํ อนาคตํ นาม, นยิทํ อนาคต’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เตปีติ เต วสฺสภญฺญาปิ น มญฺญิํสุ โลกสมญฺญาย อนติกฺกมนียโตฯ เตนาห ‘‘อตีตํ ปนา’’ติอาทิฯ ขนฺธานํ อุปริ นิรุฬฺหา ปณฺณตฺติฯ

นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อรหนฺตวคฺโค

1. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา

[63] คณฺหมาโนติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คณฺหมาโนฯ ปาเสนาติ ราคปาเสนฯ ตญฺหิ มาโร มารปาโสติ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33)ฯ มุตฺโต นาม โหติ อนุปาทิยโต สพฺพโส ขนฺธสฺส อภาวโตฯ

อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-6. มญฺญมานสุตฺตาทิวณฺณนา

[64-68] ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินาฯ มญฺญนา อภินนฺทนา จฯ ตณฺหาฉนฺโทติ ตณฺหา เอว ฉนฺโทฯ สา หิ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, ฉนฺทิกตฏฺเฐน ฉนฺโทฯ จตุตฺถํ อนิจฺจลกฺขณมุเขน วุตฺตํ, ปญฺจมํ ทุกฺขลกฺขณมุเขน, ฉฏฺฐํ อนตฺตลกฺขณมุเขนฯ เสสํ ตีสุปิ สทิสเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ

มญฺญมานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา

[69] อนตฺตนิยนฺติ น อตฺตนิยํฯ เตนาห ‘‘น อตฺตโน สนฺตก’’นฺติฯ

อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. รชนียสณฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา

[70-72] รชนีเยนาติ รชนีเยน ราคุปฺปาทเกนฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส ปจฺจยภาเวนา’’ติฯ ราหุลสํยุตฺเต ราหุลตฺเถรสฺส ปุจฺฉาวเสน อาคตาฯ อิธ ราธตฺเถรสฺส สุราธตฺเถรสฺส จ ปุจฺฉาวเสน, ปาฬิ ปน สพฺพตฺถ สทิสาฯ เตนาห ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานี’’ติฯ

รชนียสณฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรหนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ขชฺชนียวคฺโค